نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

• احمد جمعه پور ¹
• حسین سلیمی ²
• مجاهد غلامی ³

¹ دانشجوی کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه خلیج فارس، بوشهر، ایران.

² استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه خلیج فارس، بوشهر، ایران.

³ گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه خلیج فارس، بوشهر، ایران.

چکیده

یکی از انواع ایهام در اشعار حافظ که کمتر به آن پرداخته‌شده، چندگانه خوانی یا چندمعنایی‌های حاصل از «اختلاف قرائات» است. امروزه با تعداد کثیری نسخ خطی کهن از اشعار حافظ مواجهیم که اختلاف ضبط و قرائات گوناگون نسخه‌نویسان در آن‌ها موج می‌زند. هرچند این خود مهم‌ترین عامل به‌وجودآمدن ضبط‌ها و تصحیحات گوناگون از برخی ابیات محل بحث است، اما گاه نیز این چندگانگی و چندخوانگی نه حاصل اختلاف نسخ، بلکه محصول اختلاف‌های مخاطبان و خوانندگان در نحوۀ قرائت یک واژه یا عبارت است که این خود می‌تواند محملی برای کشف نوع دیگری از ایهام در اشعار خواجه شیراز باشد. در این مقاله خواهیم کوشید تا با تکیه‌بر نظریه دریافت و دیدگاه‌های خواننده محور هرمنوتیک که قائل به دخالت آگاهانه و ناخودآگاهانه مخاطب در معنا پردازی متن است و برداشت‌ها و تفاسیر و قرائات گوناگون را ممکن و حتی غیرقابل‌اجتناب می‌داند، به مسئله اختلاف قرائات در اشعار حافظ نگاهی تازه داشته باشیم و این مسئله را بررسی کنیم که آیا به‌جای به‌گزینی مرسوم میان شارحان، با پذیرش امکان درستی چند قرائت برای یک عبارت، به نوع کمتر پرداخته‌شده‌ای از ایهام در اشعار حافظ دست‌یافت؟ تحلیل موردی یکی از این موارد اختلاف قرائت (سواد سِحر/ سَحَر) آشکار می‌سازد که چگونه دخالت خواننده در انتخاب یا ترکیب قرائت‌ها، گونه‌ای از ایهام نو را شکل می‌دهد که در آن، مؤلف و مخاطب هر دو در تولید معنا سهیم‌اند. بر این اساس، اختلاف قرائت‌ها در دیوان حافظ می‌تواند به‌جای مانع، بستری برای گشودگی معنایی و چندصدایی متن تلقی شود.

کلیدواژه‌ها

• حافظ
• ایهام چندگانه خوانی
• اختلاف قرائت
• نظریه دریافت
• سواد سحر